มูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพฯ เปิดการแสดงโขน เรื่องรามเกียรติ์ ตอน “กุมภกรรณทดน้ำ” ณ หอประชุมใหญ่ ศูนย์วัฒนธรรมแห่งประเทศไทย ระหว่างวันที่ 5 พฤศจิกายน ถึงวันที่ 5 ธันวาคม 2566

สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงเอาพระราชหฤทัยใส่ในการพระราชทานพระบรมราชินูปถัมภ์บำรุงศิลปวัฒนธรรมไทยทุกแขนงตลอดมา ทั้งนี้ “โขน” เป็นนาฏการที่ประมวลศิลปวิทยาการชั้นสูงหลากสาขาของไทยประกอบเข้าไว้ด้วยกัน เป็นเอกลักษณ์และศิลปานุภาพ ซึ่งทรงพลังมหาศาลของชาติไทย เป็นที่ยกย่องเลื่องลือในระดับสากล แต่เมื่อกาลเวลาล่วงผ่านสมัยนิยมไปตามยุค ผู้ชมและผู้รู้ซึ้งถึงคุณค่าก็เริ่มลดจำนวนลง กระทั่งพุทธศักราช ๒๕๔๖ สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงพระปริวิตกว่าในอนาคต ศิลปะการแสดงโขนจะซบเซาลงด้วยขาดทั้งผู้ผลิตและผู้ชม จึงทรงนำความกราบบังคมทูลสมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงทราบฝ่าละอองธุลีพระบาท ซึ่งได้ทรงพระราชปรารภด้วยน้ำพระราชหฤทัยแห่งพระผู้ทรงเป็น “อัคราภิรักษศิลปิน” ว่า “ไม่มีใครดูแม่จะดูเอง”

อนุสนธิพระราชปรารภนี้ เมื่อสมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวง เสด็จพระราชดำเนินไปทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจในภูมิภาคต่างๆ สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี จึงมีพระราชบัญชาให้จัดการแสดงโขนหน้าพระที่นั่ง ทั้งยังพระราชทานพระราชวโรกาสให้ผู้ตามเสด็จ และประชาชนได้ร่วมชมด้วย โดยกรมศิลปากรจัดการแสดงโขนตอน “นิ้วเพชร” ณ พระตำหนักภูพานราชนิเวศน์ โขนตอน “สำมนักขาหึง” ณ ภูพิงคราชนิเวศน์ โขนตอน “ยกรบ” ณ วังไกลกังวล หัวหิน ในการนี้ สมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงพระมหากรุณาธิคุณพระราชทานพระราชทรัพย์ให้กรมศิลปากร รับไปเป็นทุนศึกษาพัฒนาเครื่องแต่งกายโขนให้งดงามดังอดีต  อีกทั้งมีพระราชเสาวนีย์โปรดเกล้าฯ ให้ศึกษาและปรับปรุงการแต่งหน้าผู้แสดงโขน เพื่อเป็นแนวทางสำหรับแต่งหน้าให้เหมาะกับบทบาท ด้วยพระมหากรุณาธิคุณในครั้งนั้น  ในพุทธศักราช ๒๕๔๗ กรมศิลปากร ได้จัดนิทรรศการวันอนุรักษ์มรดกไทย เรื่อง “พัฒนาการเครื่องแต่งกายโขนตามพระราชเสาวนีย์” ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร

คู่ขนานกันไปกับการรับสนองพระราชเสาวนีย์โดยกรมศิลปากร ในส่วนของมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ ในสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ก็ได้สนองแนวพระราชดำริด้วยการรวบรวมข้อมูล ศึกษาค้นคว้าองค์ประกอบต่างๆ ที่เกี่ยวกับการแสดงโขน จากข้อมูลเอกสารโบราณและโบราณศิลปวัตถุในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ประมวลผู้รู้ผู้เชี่ยวชาญด้านประณีตศิลป์และพัสตราภรณ์มาให้คำปรึกษา แล้วทดลองจัดสร้างเครื่องแต่งกาย ศิราภรณ์ และหัวโขนขึ้น กับทั้งได้รวบรวมครูผู้เชี่ยวชาญด้านนาฏศิลป์และดุริยคีตศิลป์ จัดตั้งเป็นคณะกรรมการอำนวยการจัดการแสดงโขนพระราชทาน ในพุทธศักราช ๒๕๕๘ ภายใต้การอำนวยการของกองราชเลขานุการในพระองค์สมเด็จพระบรมราชินีนาถ

คณะกรรมการได้ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาต จัดการแสดงชุด “พรหมาศ” เป็นคำรบแรก  เพื่อเฉลิมพระเกียรติเนื่องในโอกาสมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๘๐ พรรษา พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร และเฉลิมพระชนมพรรษา ๗๕ พรรษา สมเด็จ  พระนางเจ้าสิริกิติ์ บรมราชชนนีนาถ ตั้งแต่วันที่ ๒๔ ถึงวันที่ ๒๘ ธันวาคม ๒๕๕๐ ณ ศูนย์วัฒนธรรมแห่งประเทศไทย เป็นการแสดงโขนประกอบวงโยธวาทิตของกองทัพบก ปรากฎว่าเป็นที่ชื่นชมของผู้ชมอย่างกว้างขวาง นำไปสู่การพัฒนาและปรับปรุงการแสดงเป็นโขนประกอบวงปี่พาทย์ตามขนบจารีต แล้วจัดแสดงอีกครั้ง เมื่อวันที่ ๑๕ ถึงวันที่ ๒๑ มิถุนายน ๒๕๕๒

สมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวง ได้เสด็จพระราชดำเนินไปทอดพระเนตรรอบปฐมทัศน์การจัดการแสดงโขนทุกตอน ทรงพระโสมนัสที่การแสดงประสบความสำเร็จเหนือความคาดหมาย เกิดกระแสนิยมใหม่ในสังคมไทยที่คนหนุ่มสาว เยาวชน และประชาชนทุกวัย หันมาสนใจชมโขนกันอย่างเนืองแน่น เป็นภาพที่น่าประทับใจยิ่ง จึงมีพระราชเสาวนีย์โปรดเกล้าฯ ให้จัดการแสดงโขนต่อเนื่องทุกปี ดังที่มีนามเรียกขานกันว่า “โขนมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพฯ” มีประวัติการจัดแสดงชุดและตอนต่างๆ ดังนี้

• พุทธศักราช ๒๕๕๐ และ ๒๕๕๒ จัดการแสดง ตอน พรหมาศ

• พุทธศักราช ๒๕๕๓ จัดการแสดง ตอน นางลอย 

• พุทธศักราช ๒๕๕๔ จัดการแสดง ตอน ศึกมัยราพณ์

• พุทธศักราช ๒๕๕๕ จัดการแสดง ตอน จองถนน 

• พุทธศักราช ๒๕๕๖ จัดการแสดง ชุดศึกกุมภกรรณ ตอน โมกขศักดิ์

• พุทธศักราช ๒๕๕๗ จัดการแสดง ชุดศึกอินทรชิต ตอน นาคบาศ   

• พุทธศักราช ๒๕๕๘ จัดการแสดง ชุดมังกรกัณฐ์ และพรหมาศ

ในพุทธศักราช ๒๕๕๙ งดจัดการแสดง ด้วยเป็นระยะไว้ทุกข์แห่งการเสด็จสวรรคตของพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศ มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร

อนึ่ง พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลปัจจุบัน นับแต่ทรงดำรงพระราชอิสริยยศที่ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าวชิราลงกรณ ได้ทรงเคยฝึกหัดและทรงแสดงโขน จึงทรงเข้าพระราชหฤทัยในองค์ประกอบทางศิลปะทุกแขนงอันเนื่องด้วยโขน ตลอดจนการนาฏศิลป์และดนตรีไทยอย่างกว้างขวางลึกซึ้ง ทั้งยังมีพระราชปณิธานมุ่งมั่นที่จะทรงสืบสานพระราชกรณียกิจทุกด้านของสมเด็จพระบรมชนกนาถและสมเด็จพระบรมราชชนนี อย่างเต็มพระกำลัง ครั้นเสด็จขึ้นทรงราชย์ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานพระบรมราชูปถัมป์แก่กิจการอันเป็นมรดกทางภูมิปัญญาและศิลปวัฒนธรรมไทยตลอดมา

พุทธศักราช ๒๕๖๐ โขนมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพฯ ได้รับพระราชทานพระบรมราชานุญาต ให้ร่วมแสดงมหรสพสมโภช ในพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ณ ท้องสนามหลวง เมื่อวันที่ ๒๖ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๖๐ ในตอนรามาวตาร สีดาหาย และพระรามได้พลขับพิเภก

• พุทธศักราช ๒๕๖๑ จัดการแสดงตอน พิเภกสวามิภักดิ์

ครั้นพุทธศักราช ๒๕๖๒ ภายหลังพระราชพิธีบรมราชาภิเษก “โขนมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพฯ” ได้รับ            พระมหากรุณาธิคุณจาก พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินี ในการสืบสาน รักษา และต่อยอด โดยพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้จัดการแสดงโดยต่อเนื่องตามสถานการณ์ที่เหมาะสม

• พุทธศักราช ๒๕๖๒ จัดการแสดงตอน สืบมรรคา

• พุทธศักราช ๒๕๖๓ – ๒๕๖๔ งดการแสดงด้วยสถานการณ์โรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา ๒๐๑๙ ระบาด

• พุทธศักราช ๒๕๖๕ จัดการแสดงตอน สะกดทัพ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้าฯ​ พระบรมราชินี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เสด็จพระราชดำเนินไปทอดพระเนตรรอบปฐมทัศน์

• พุทธศักราช ๒๕๖๖ จัดการแสดงตอน กุมภกรรณทดน้ำ

แม้การจัดการแสดงโขนของมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพฯ แต่ละครั้งไม่ใช่จะเกิดขึ้นได้ง่าย และมีค่าใช้จ่ายสูง แต่อุดมการณ์ที่คณะกรรมการและผู้มีส่วนร่วมดำเนินงานทุกคนทุกฝ่าย ต่างเชิดชูไว้เป็นหลักชัยแห่งการทุ่มเทสรรพกำลัง คือ พระราชปรารภของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง  ที่พระราชทานไว้สำหรับการอนุรักษ์มรดกทางศิลปวัฒนธรรม ว่า “ขาดทุนของฉันคือกำไรของแผ่นดิน”   “โขนมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพฯ” ศิลปวัฒนธรรมล้ำค่าที่สืบทอดมาแต่บรรพชน จึงได้จัดการแสดงอีกครั้งหนึ่ง และแสดงถึงความเป็นอารยะแห่งชาติไทยสืบไป ไม่มีวันเสื่อมสูญ